অষ্টম অধ্যায়: অক্ষৰ পৰম ব্ৰহ্ম যোগ

পৰম ধামৰ পথ

নীলহঁতৰ ককাকে সৰু ল’ৰা ছোৱালীয়ে বুজিব পৰাকৈ গীতাৰ কথা কোৱা কথাটো সোনকালেই চুবুৰিটোত জনাজাত হৈ পৰিল। নীলহঁতৰ চুবুৰীয়া ডাক্তৰ ৰহমানে এদিন নীলৰ দেউতাকক লগ পাই কথা পাতিলে, “আপোনাৰ দেউতাকে গীতাৰ কথা ল’ৰা ছোৱালীবোৰক শিকাই বৰ ভাল কাম এটা আৰম্ভ কৰিছে বুলি শুনিছোঁ।  ময়ো ভাবিছোঁ ময়ো সন্ধিয়া আমাৰ ল’ৰা আয়ানক লৈ গীতাৰ কথা শুনিবলৈ আহিম। আপোনালোকৰ একো অসুবিধা নহয়তো”?

“নিশ্চয় আহিব। মোৰ ভাল লাগিছে যে আন ধৰ্মৰ হৈয়ো আপুনি গীতাৰ কথা জানিবলৈ আগ্ৰহ কৰিছে”। নীলৰ দেউতাকে ক’লে।

“আচলতে সকলো ধৰ্মৰ মূল কথাবোৰ একেই। আমি এজনে আনজনৰ ধৰ্মৰ কথা ভালদৰে জানিলেহে আমি সকলো যে আচলতে একেই বুজিব পাৰিম। মই তেনেকৈয়ে ভাবোঁ”। ডাক্তৰ ৰহমানে ক’লে।

সন্ধিয়া ডাক্তৰ ৰহমান তেওঁৰ ল’ৰা আয়ানক লৈ আহিল। আয়ান নীল আৰু অভিৰ সমনীয়া। ককাকৰ কোঠাত আটায়ে বহিল। নীলৰ দেউতাকে ডাক্তৰ ৰহমানৰ লগত দেউতাকৰ পৰিচয় কৰাই দি নিজেও বহিল।

“আমি মুছলমান। গীতাৰ কথা শুনাত কিবা বাধা আছে নেকি খুড়া”, ডাক্তৰ ৰহমানে সুধিলে।

“যেতিয়া গীতাৰ বাণী প্ৰথমবাৰৰ বাবে কোৱা হৈছিল, তেতিয়া পৃথিৱীত কোনো ধৰ্ম ভেদাভেদ নাছিল। সেই সময়ত ঈশ্বৰ চিন্তাৰ কেৱল এটাই পথ মানুহে জানিছিল। গীতাৰ বাণী সমগ্ৰ মানৱ জাতিৰ বাবে উপযোগী আৰু কল্যানকাৰক। গীতাৰ বাণী শুনাত কাৰো বাবে কেতিয়াও কোনো বাধা নাই”। ককাকে হাঁহি মাৰি ক’লে।

ল’ৰা ছোৱালীকেইটিয়ে ককাকক আগুৰি ধৰি বহিল।

“ককা, আজি আমাক গীতাৰ কি কথা ক’বা”? ৰাণীয়ে সুধিলে।

“আজি আমি গীতাৰ অষ্টম অধ্যায়ৰ কথা ক’ম। এই অধ্যায়ত শ্ৰীকৃষ্ণই অৰ্জুনক যোগাভ্যাসৰ উপকাৰিতাৰ বিষয়ে বিস্তৃত ভাবে বুজাইছে। তদুপৰি এই মানৱ জীৱনৰ দুখ কষ্টৰ পৰা চিৰকাললৈ মুক্তি পোৱাৰ পথ দেখুৱাইছে। পাৰ্থিৱ দুনিয়াৰ মায়া মোহত পৰি মানুহে নিজৰ বাবে সঠিক পথ বিচাৰি নাপায়। সেয়েহে শ্ৰীকৃষ্ণই এই অধ্যায়ত অৰ্জুনক ভাল আৰু বেয়া দুয়োপ্ৰকাৰৰ পথৰ বিষয়ে বুজাইছে আৰু শেষত মানুহক প্ৰকৃত পথৰ সন্ধান দিছে। মানুহে নিজৰ কৰ্ম আৰু আধ্যাত্মিকতাৰ দ্বাৰা কিদৰে পৰম ব্ৰহ্মৰ সন্ধান কৰিব পাৰে তাকেই ইয়াত বুজোৱা হৈছে”, ককাকে গীতা পুথিখন মেলি লৈ ক’লে।

“এইখিনি কথা জানিবলৈ ময়ো বৰ আগ্ৰহী”। ডাক্তৰ ৰহমানে ক’লে।

“ককা, পৰম ব্ৰহ্ম মানে কি? ভালদৰে বুজাই দিয়াচোন”। নীলে ক’লে।

“গীতাত অৰ্জুনেও শ্ৰীকৃষ্ণৰ পৰা পৰম ব্ৰহ্মৰ বিষয়ে প্ৰশ্ন কৰিছে। শ্ৰীকৃষ্ণই অৰ্জুনক বুজাই কৈছে যে যি অজৰ অমৰ, যাৰ কেতিয়াও কোনে একো ক্ষয় কৰিব নোৱাৰে, যি সকলোতকৈ শক্তিশালী, সেয়াই হৈছে ব্ৰহ্ম। এতিয়া ক’চোন, আগতে যে আমি পাই আহিছোঁ, এনে কি হ’ব পাৰে, যি অজৰ অমৰ, শক্তিশালী, যাৰ কোনেও একো ক্ষয় কৰিব নোৱাৰে”? ককাকে আটাইৰে মুখলৈ চালে।

“আত্মা”? প্ৰীতিয়ে তপৰাই ক’লে।

“ঠিকেই কৈছ। মানুহৰ শৰীৰত থকা আত্মাৰ কেতিয়াও কোনোদিনে ক্ষয় হ’ব নোৱাৰে। আত্মাই হ’ল ব্ৰহ্ম আৰু ব্ৰহ্ম হ’ল পৰমাত্মাৰ অংশ। পৰমাত্মা হ’ল সকলো আত্মাৰে মালিক। সেয়াই হ’ল পৰম ব্ৰহ্ম। সেয়াই হ’ল ঈশ্বৰ। সেয়াই ভগবান। এতিয়া বুজি পাইছনে”? ককাকে সুধিলে।

“মানুহৰ মাজত যদি ঈশ্বৰৰ অংশ থাকে, সকলো মানুহেই চোন ভগবান হ’লহেতেন। কথাটো মই ঠিক ধৰিব পৰা নাই”। ডাক্তৰ ৰহমানে ক’লে।

“মানুহৰ মাজত যদিও ভগবান থাকে সেই কথা মানুহে সহজতে বুজিব বা অনুভৱ কৰিব নোৱাৰে। ইয়াৰ কাৰণ হ’লে এই পাৰ্থিৱ জগতখনত বাস কৰা সময়ত মানুহে বাহ্যিক জগতৰ প্ৰতিহে সচেতন হৈ থাকে। পাৰ্থিৱ জগতত মায়া মোহত আছন্ন হৈ মানুহে সকলো সুখ সুবিধা, আমোদ প্ৰমোদ পাবলৈ বিচাৰে, কিন্তু ভগবানৰ কথা পাহৰি যায়। তেওঁলোকে আধ্যাত্মিক ভাব মনলৈ আনিব নোৱৰা হৈ পৰে”। ককাকে ক’লে।

“আধ্যাত্মিক ভাব মানে কি ককা”? ৰাণীয়ে সুধিলে।

“আধ্যাত্মিক ভাব মানে হ’ল অন্তৰ্দৃষ্টি। আমি যিদৰে বাহিৰৰ জগতখন দেখোঁ, সেইদৰে আমাৰ ভিতৰতো এখন জগত আছে, যিখন কেৱল মনৰ চকুৰেহে চাব পাৰি। ধ্যানৰ দ্বাৰা মনৰ চকুৰে চাই মানুহে নিজৰ মাজত আত্মাৰ অস্তিত্ব বিচাৰি পায়। আমাৰ মাজতোযে ভগবানৰ অংশস্বৰূপ আত্মা বাস কৰে সেই অনুভৱেই হ’ল আধ্যাত্মিক ভাব বা আধ্যাত্মিকতা”। ককাকে ক’লে।

“ককা, আমাৰ মাজতো সঁচাকৈয়ে ভগবানৰ অংশ আছে নেকি”? প্ৰীতিয়ে সুধিলে।

“নিশ্চয় আছে। কিন্তু সেই ভগবানক আমি নিজে বিচাৰিব লাগিব। যিবোৰ মানুহে নিজৰ ভিতৰত ভগবানক বিচাৰি পায়, তেওঁলোক অতি সৌভাগ্যবান। তেওঁলোকে কায়মনোবাক্যে নিজকে ভগবানৰ চৰণত সমৰ্পন কৰে। গীতাত কোৱা হৈছেযে ভগবানৰ ওচৰত নিজকে সম্পূৰ্ণকৈ সমৰ্পন কৰিব পাৰিলেহে প্ৰকৃত সুখ পোৱা যায়”। ককাকে ক’লে।

“আমাৰ ইছলাম ধৰ্মতো আল্লাৰ ওচৰত কায়মনোবাক্যে নিজকে সমৰ্পন কৰিবলৈ কোৱা হৈছে। ইছলাম শব্দৰ অৰ্থই হ’ল সমৰ্পন। গীতাত কোৱাৰ দৰে পৱিত্ৰ কোৰানতো কোৱা হৈছে যে সৃষ্টিকৰ্তাৰ ওচৰত সম্পূৰ্ণ সমৰ্পন কৰিব পাৰিলেহে পৰম সুখ পাব পাৰি”। ডাক্তৰ ৰহমানে ক’লে।

“সকলো ধৰ্মৰে সাৰ আচলতে একেই। মানুহে নিজকে ভগবানৰ অংশৰূপে অনুভৱ কৰিব পাৰিলে আধ্যাত্মিক শৰীৰৰ অধিকাৰী হ’ব পাৰে”। ককাকে ক’লে।

“আধ্যাত্মিক শৰীৰ মানে কি ককা”? ৰাণীয়ে সুধিলে।

“মানুহে নিজকে এই পাৰ্থিৱ জগতৰ অংশ বুলি ভাবি ভোগ বিলাসত মত্ত হৈ থাকিলে মানুহৰ শৰীৰ পাৰ্থিৱ শৰীৰহে হয় আৰু নিজৰ কৰ্মফল অনুসৰি বাৰে বাৰে এই পৃথিৱীত পুনৰ জনম লয়। কিন্তু মানুহে নিজৰ মাজত থকা ভগবানক বিচাৰি উলিয়াই সেই ভগবানৰ ওচৰত নিজকে সমৰ্পন কৰিলে মানুহৰ শৰীৰ আধ্যাত্মিক হৈ পৰে আৰু আত্মাই পুনৰ জনমৰ পৰা মুক্তি লাভ কৰি পৰমাত্মাৰ ওচৰলৈ যায়”। ককাকে ক’লে।

“ককা, পাৰ্থিৱ জগত আৰু পাৰ্থিৱ শৰীৰ কি ভালদৰে বুজি পোৱা নাই”। ৰাণীয়ে ক’লে।

“অনবৰতে পৰিৱৰ্তন হৈ থকা, ক্ষয় হৈ থকা সকলো বস্তুকে পাৰ্থিৱ বস্তু বুলি কোৱা হয়। আমি বাস কৰা জগতখনৰ সকলো বস্তুৱেই পৰিবৰ্তনশীল। সেই কাৰণে এই জগতখন পাৰ্থিৱ। গীতাত এই পাৰ্থিৱ জগতখনক অধিভূত বুলি কোৱা হৈছে। আমাৰ শৰীৰৰো যিহেতু পৰিবৰ্তন হয়, আমি সৰুৰ পৰা ডাঙৰ হওঁ, ডেকাৰ পৰা বুঢ়া হওঁ সেয়ে আমাৰ শৰীৰো পাৰ্থিৱ শৰীৰ”। ককাকে ক’লে।

“ককা মানুহে ভগবানক যদি কেৱল নিজৰ মাজতেই বিচাৰিব লাগে, তেনেহ’লে মানুহে কিয় পূজা, যজ্ঞ, নাম প্ৰসংগ আদি কৰি সকলোতে ভগবানক বিচাৰি ফুৰে”? অভিয়ে সুধিলে।

“ভগবানক নিজৰ মাজত বিচাৰি পোৱাটো সহজ কাম নহয়। বহুতো সাধনা আৰু তপস্যাৰ পিচতহে মানুহে নিজৰ মাজত ভগবানৰ অস্তিত্ব অনুভৱ কৰিব পাৰে। ভগবানক নিজৰ মাজত বিচাৰি পাবলৈ সক্ষম নোহোৱা সকলৰ বাবেহে ভগবানৰ বাহ্যিক ৰূপ এটা আছে। সূৰ্য, চন্দ্ৰ আদিকে ধৰি এই বিশ্বৰ সকলো শক্তিৰ মাজতে ভগবান আছে। ভগবানৰ এই বাহ্যিক ৰূপক গীতাত বোলা হৈছে অধিদৈৱ। প্ৰায়বোৰ মানুহে পূজা, যজ্ঞ আদি কৰি এই বাহ্যিক ৰূপৰ মাজতে ভগবানক বিচাৰি ফুৰে”। ককাকে ক’লে।

“এনেদৰে সকলোতে ভগবানক বিচাৰিলে পোৱা যায়নে ককা”? ৰাণীয়ে সুধিলে।

ককাকে হাঁহি মাৰি ক’লে, “যিকোনো কামৰ দ্বাৰা ভগবানৰ ভাব সকলো সময়তে মনলৈ আনিব পাৰিলে ভগবানক নিশ্চয় পোৱা যায়। আচলতে ভগবানক পোৱাৰ বাবে আটাইতকৈ সহজ উপায় গীতাতে দিয়া আছে। যিজন মানুহে তেওঁৰ অন্তিম সময়ত কেৱল ভগবানৰ চিন্তা কৰি দেহত্যাগ কৰে, সেইজন মানুহে ভগবানৰ স্বভাৱ লাভ কৰে, অৰ্থাৎ ভগবানৰ সান্নিধ্য লাভ কৰে”।

“ককা, তেনেহ’লে সদায় বেয়া কাম কৰা মানুহ এজনেও দেখোন কেৱল মৃত্যুৰ সময়ত ভগবানৰ কথা চিন্তা কৰিলে ভগবানক পাই যাব”। ইমানপৰে মনে মনে শুনি থকা আয়ানে মাত লগালে।

“অতি উত্তম প্ৰশ্ন। মৃত্যুৰ সময়ত ভগবানৰ চিন্তা সেইজন মানুহেহে কৰিব পাৰে যিজনে জীৱনৰ সকলো সময়তে ভগবানক স্মৰণ কৰি আহিছে। তেনে মানুহৰ মনত ভগবানৰ চিন্তা স্বভাৱজাত। তেওঁলোকে নিজৰ বাবে একো নিবিচৰাকৈয়ে ভগবানৰ চিন্তা কৰি থাকিব পাৰে। যিবোৰ মানুহে মায়া মোহৰ দ্বাৰা আবৃত হৈ থাকে, যিবোৰ মানুহে কেতিয়াও একো নিবিচৰাকৈ ভগবানক স্মৰণ কৰি পোৱা নাই, সেইবোৰ মানুহৰ বাবে মৰণ কালত ভগবানৰ কথা চিন্তা কৰাটো সম্ভৱ নহয়। কিন্তু কেতিয়াবা কিছুমান মানুহে হয়তো ভাগ্যৰ বলত শেষ অৱস্থাত ভগবানৰ নাম লৈ মুক্তি পায়। অজামিলৰ উপাখ্যান তহঁতে শুনিছনে”?

“নাই শুনা ককা”? প্ৰীতিয়ে মাত লগালে।

“অজামিল নামৰ এজন বৰ দুষ্ট মানুহ আছিল। ওৰেটো জীৱন তেওঁ বেয়া কাম কৰিয়েই কটালে। তেওঁৰ সৰু পুত্ৰৰ নাম অছিল নাৰায়ণ। মৃত্যুৰ আগে আগে তেওঁ সৰু পুতেকক নাৰায়ণ, নাৰায়ণ বুলি চিঞৰিলে। মৃত্যুৰ আগে আগে ভগবানৰ নাম লোৱা বাবে তেওঁ ভগবানৰ ওচৰলৈ গ’ল”। ককাকৰ সাধু শুনি আটাইকেইটা ল’ৰা ছোৱালীয়ে হাঁহিলে।

“দেউতা আমি ইহঁত কেইটাৰ নামো ভগবানৰ নাম অনুসৰি দিব লাগিছিল। আমিও হয়তো ভাগ্যৰ বলত ভগবানক পালোঁহেতেন”। নীলৰ দেউতাকৰ কথা শুনি আটায়ে হাঁহিলে।

“পিচে ভগবানে অজামিলৰ ক্ষেত্ৰত কৰাৰ দৰে ভুল বাৰে বাৰে কেতিয়াও নকৰে। সেয়েহে আমি ভগবানৰ উপস্থিতি অনুভৱ কৰিবলৈ নিজেই চেষ্টা কৰিব লাগে। কাম কাজ কৰি থকাৰ সময়তো ভগবানৰ কথা চিন্তা কৰি থাকিব লাগে। ভগবানৰ নাম লোৱাটো স্বভাৱত পৰিণত হ’লেহে অন্তিম সময়ত মানুহে ভগবানৰ নাম লৈ চকু মুদিব পাৰে”। ককাকে কৈ গ’ল।

“ককা,  আমি কি কৰিলে সকলো সময়তে ভগবানৰ কথা মনত ৰাখিব পাৰিম? বেছিভাগ সময়তে ভগবানৰ কথাচোন আমাৰ মনলৈ নাহেই”? নীলে ক’লে।

“ভগবানৰ কথা সকলো সময়তে মনত ৰাখিবলৈ হ’লে আমি ধ্যানৰ দ্বাৰা মনক বান্ধিব লাগিব। আমি ইন্দ্ৰিয়বোৰক কঠোৰভাৱে নিয়ন্ত্ৰণত ৰখিব লাগিব। সকলো প্ৰকাৰৰ আমোদ প্ৰমোদ বা লাহ বিলাসৰ পৰা স্বেচ্ছাই আঁতৰি থাকিব লাগিব”। ককাকে ক’লে।

“আমাৰ ইছলাম ধৰ্মতো একে কথাই কোৱা হৈছে। আমোদ প্ৰমোদ, লাহ বিলাসৰ পৰা আঁতৰি থাকিলেহে আল্লাৰ আশীৰ্বাদ পাব পাৰি”। ডাক্তৰ ৰহমানে ক’লে।

“গীতা, কোৰান, বাইবেল সকলো ধৰ্মগ্ৰন্থতে মানুহক সংযমী হ’বলৈ শিকনি দিছে। আমোদ প্ৰমোদত মত্ত মানুহ কেতিয়াও সংযমী হ’ব নোৱাৰে। মানুহে ভগবানক পাবলৈ হ’লে লাহ বিলাস ত্যাগ কৰি ধ্যানমগ্ন হ’বই লাগিব”। ককাকে ক’লে।

“ধ্যানমগ্ন কেনেকৈ হ’ব পাৰি ককা”? অভিয়ে সুধিলে।

“গীতাত শ্ৰীকৃষ্ণই ধ্যান বা যোগসাধনাৰ বিষয়ে সুন্দৰকৈ বুজাই দিছে। অষ্টম অধ্যায়ৰ ১২ নং শ্লোকত কোৱা হৈছে –

সৰ্বদ্বাৰাণি সংয়েম্য: মনো হৃদি নিৰুধ্য চ ।

মূৰ্ধ্যাধায়াত্মন: প্ৰাণমাস্থিতো য়োগধাৰণাম্‍ ।।

এই শ্লোকটোত কোৱা হৈছে যে যোগসাধনাৰ বাবে আমি ইন্দ্ৰিয় বোৰক সম্পূৰ্ণকৈ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব লাগিব।  ইন্দ্ৰিয়ৰ লগতে মনকো নিয়ন্ত্ৰিত কৰি, দুই চেলাউৰিৰ মাজত মন একাগ্ৰ চিত্তে ৰাখিব পাৰিলে যোগযুক্ত অৱস্থা এটা পাব পাৰি”।

“ককা দুই চেলাউৰিৰ মাজত মন কেনেকৈ একাগ্ৰ ভাবে ৰাখিব পাৰি”? নীলে সুধিলে।

“মনৰ সকলো ভাব চিন্তাক কোনো এঠাইত একাগ্ৰ কৰাটো যোগসাধনাৰ বাবে মনক নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ এটা উপায়। আন এটা উপায় হ’ল কোনো প্ৰতীকক লৈ কৰা জপ। ‘ঔঁম’ শব্দটো মুখেৰে আওৰাই জপ কৰিলে সহজেই মনক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰি। ‘ঔঁম’ প্ৰতীকটোক সকলো আখৰৰ ভিতৰত শ্ৰেষ্ঠ বোলা হয়। ‘ঔঁম’ প্ৰতীকটো তহঁতে আটায়ে চিনি পাৱনে”? ককাকে সুধিলে।

“দেখিছোঁ ককা। কিছুমান মন্দিৰত ঔঁম লিখা থকা দেখিছোঁ”। অভিয়ে ক’লে।

“এই ঔঁম শব্দটো বৰ পৱিত্ৰ আৰু মহত্বপূৰ্ণ। এইটোকেই এই বিশ্ব ব্ৰহ্মাণ্ডৰ আদি শব্দ বুলি জ্ঞান কৰা হয়। ঔঁম লিখা থকা ছবি চকুৰ আগত ৰাখি ঔঁম শব্দটো উচ্চাৰণ কৰিলে যোগসাধনাৰ বাবে সহজ হয়”। ককাকে ক’লে।

“আমি মুছলমান সকলেও ৭৮৬ সংখ্যাটো পৱিত্ৰ প্ৰতীক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰোঁ। কোৰানৰ আৰম্ভণিত থকা ‘বিছমিল্লা এ ৰহমানে ৰহিম’ৰ প্ৰতীক হিচাপে ৭৮৬ সংখ্যাটো ব্যৱহাৰ কৰা হয়।  হয়তো ঔঁম প্ৰতীকৰ দৰেই এই প্ৰতীকৰো মহত্ব আছে”। ডাক্তৰ ৰহমানে ক’লে।

“নিশ্চয় আছে। অতি আচৰিত কথা হৈছে, আৰবী ভাষাৰ লিপিত ৭৮৬ যদি ওলোটা পিনৰ পৰা লিখা হয়, সাইলাখ ঔঁম প্ৰতীকটো পোৱা যায়। গতিকে এইটো প্ৰতীক অকল হিন্দু সকলৰ বাবেই নহয়, মুছলমান সকলৰ বাবেও অতি পৱিত্ৰ”।

“অ, হয় নেকি? মই এই কথাটো নাজানিছিলোঁ। সঁচাকৈয়ে অতি আচৰিত কথা”। ডাক্তৰ ৰহমান আনন্দিত হ’ল।

“আমাৰ সকলোৰে স্ৰষ্টা একেজনেই। মানুহে মাথোন তেওঁৰ ওচৰলৈ যোৱা পথৰ বেলেগ বেলেগ নাম দি লৈছে। আনকি তেওঁৰ কথা ধ্যান কৰা পথৰো মিল আছে”। ককাকে ক’লে।

“ধ্যান কৰিলেই ভগবানক পোৱা যায় নেকি ককা”? ৰাণীয়ে সুধিলে।

“যি মানুহে এনেদৰে একাগ্ৰ চিত্তেৰে সকলো সময়তে ভগবানৰ কথা চিন্তা কৰে, তেওঁ সহজেই ভগবানক লাভ কৰে। তেওঁলোকে নিজৰ মাজতেই ভগবানৰ অস্তিত্ব বিচাৰি পায়”। ককাকে ক’লে।

“ভগবানক লাভ কৰা মানে ভগবানক ওচৰতে পোৱা নেকি ককা”? ৰাণীয়ে সুধিলে।

“ভগবানক লাভ কৰা মানে হ’ল ভগবানৰ প্ৰিয়পাত্ৰ হোৱা। যি মানুহ ভগবানৰ প্ৰিয়পাত্ৰ হয়, তেওঁলোকে মৃত্যুৰ পিছত এই দুখ কষ্ট, বেমাৰ আজাৰেৰে ভৰা পৃথিৱীলৈ কেতিয়াও ঘূৰি নাহে। তেওঁলোকৰ আত্মাই ভগবানৰ লগত অনন্ত ধামত বাস কৰি থাকে”। ককাকে ক’লে।

“অনন্ত ধাম মানে কি ককা? সেয়া স্বৰ্গ নেকি”? প্ৰীতিয়ে সুধিলে।

“অনন্ত ধাম হ’ল ভগবানৰ স্থান। সেই স্থানত আত্মাই পৰমাত্মাৰ সান্নিধ্য পায়। সেই স্থান আত্মাৰ পৰম লক্ষ্যস্থান। সেয়েহে গীতাক ইয়াকে শ্ৰেষ্ঠ ধাম বোলা হৈছে”। ককাকে ক’লে।

“আমিও একেটা কথাকে বিশ্বাস কৰোঁ। যি মানুহ আল্লাৰ প্ৰিয় হয়, তেওঁলোকে জন্নতত বাস কৰে। তেওঁলোকে আৰু কেতিয়াও উভতি আহিবলগীয়া নহয়”। ডাক্তৰ ৰহমানে ক’লে।

“সকলো ধৰ্মতে স্বৰ্গ আৰু নৰকৰ কথা আছে। কিন্তু গীতাত নৰকৰ কথা কোৱা নাই। অনন্ত ধামৰ কথাহে কোৱা হৈছে। যিবিলাক জীৱ পাপী, তেওঁলোকে পৰম ধাম পাব নোৱাৰে। তেওঁলোকে পুনৰ বাৰে বাৰে এই পৃথিৱীলৈ উভতি আহে”। ককাকে ক’লে।

“ককা, যদি ভগবানে পৰম ধামত বাস কৰে, তেওঁ আকৌ পৃথিৱীৰ মানুহৰ মাজত কেনেকৈ থাকে। এয়া আচৰিত কথা নহয়নে”? অভিয়ে ক’লে।

“সেই কাৰণেই ভগবান পৰম পুৰুষ আৰু পৰমেশ্বৰ। গীতাৰ অষ্টম অধ্যায়ৰ ২২ নং শ্লোকত কোৱা হৈছে –

পুৰুষ: স পৰ: পাৰ্থ ভক্ত্যা লভ্যস্ত্বনন্যয়া ।

য়স্যান্ত:স্থানি ভূতানি য়েন সৰ্বমিদং ততম্‍।।

অৰ্থাৎ সকলোতকৈ শ্ৰেষ্ঠ পৰম পুৰুষ পৰমেশ্বৰ যদিও তেওঁ নিজৰ ধামত বাস কৰে তথাপি তেৱেঁই তেওঁৰ অলৌকিক শক্তিৰে সকলোৰে মাজত আছে আৰু সকলো বস্তু তেওঁৰ আশ্ৰয়তে আছে”। ককাকে ক’লে।

“ভগবান সকলোৰে মাজত আছে, সকলো বস্তুত আছে, কিন্তু আমি তেওঁক বিচাৰি পাবলৈ ইমান টান কিয় ককা”? নীলে সুধিলে।

“ভগবানক পোৱাটো ইমান সহজ হ’লে মানুহে ভগবানৰ প্ৰতি ভক্তি ৰাখিব জানো? সেয়েহে ভগবানে সকলোৰে মাজত থাকিও দেখা নিদিয়ে। কেৱল সৎ কৰ্ম, সৎ চিন্তা আৰু নিষ্কাম ভক্তিৰ দ্বাৰাহে ভগবানক বিচাৰি পাব পাৰি। কেৱল ভক্তিৰে নিজৰ কৰ্ম কৰি গ’লেই ভক্ত এজনে পৰম ধাম লাভ কৰিব পাৰে। সেই কাৰণে সকলো কামেই ভক্তি সহকাৰে একাগ্ৰ চিত্তে কৰিব লাগে। তহঁতে নিজৰ পঢ়া শুনাও সদায় ভক্তিসহকাৰে কৰিবি। এইখিনিয়েই গীতাৰ অষ্টম অধ্যায়ৰ সাৰ মৰ্ম। এই অধ্যায়ত শ্ৰীকৃষ্ণই অৰ্জুনক ওঁমকাৰ শব্দৰ মহত্ব আৰু পৰম ব্ৰহ্মৰ জ্ঞান দিছে, সেয়েহে এই অধ্যায়ক অক্ষৰ পৰম ব্ৰহ্ম যোগ বুলিও কোৱ হয়”। ককাকে ক’লে।

“সঁচাকৈয়ে গীতাৰ কথাখিনি শুনি খুব ভাল লাগিল। পৱিত্ৰ কোৰানত থকা কথাৰ লগত গীতাৰ কথাৰ বহুখিনি মিল আছে”। ডাক্তৰ ৰহমানে ক’লে।

“আচলতে সকলো ধৰ্মতে কোৱা হৈছে যে ভক্তিয়েই হৈছে ভগবান প্ৰাপ্তিৰ সহজ উপায়। ভক্তিয়েই হ’ল আচল ধৰ্ম”। ককাকে ক’লে।

“আমি আকৌ কেতিয়াবা আহিম গীতা শুনিবলৈ। এতিয়া বিদায় লৈছোঁ”। এইবুলি জনাৰ্দন মহন্তক নমষ্কাৰ দি ডাক্তৰ ৰহমানে আয়নক লৈ বিদায় ল’লে। ককাকে নাতি নাতিনীহঁতক ঘৰাঘৰি গৈ প্ৰাৰ্থনা কৰি পঢ়া টেবুলত বহিবলৈ ক’লে।